^*unu

1.

unu Numeralo esprimanta la elementan nombron: mi havas nur unu buŝon, sed mi havas du orelojn [1]; unu kaj unu estas du; unu hako kverkon ne faligas ^PrV ; dolĉa sed ne daŭra odoro, ĝuo de momento unu ^Hamlet ; du homoj povas pli multe fari ol unu [2]; unu soldato militon ne faras ^PrV ; la komitaton elektis nur ia unu malgranda landeto [3]. (1) un’

2.

(senfleksia adjektivo)
Unika: celon ni ĉiuj havas unu kaj klaran ^DL ; unu leĝo kaj unu rajto estu por vi, kaj por la fremdulo [4]; danke la unu gramatikon kaj la unu formon de la plej granda parto de la vortoj, la lingvo havos unu formon ĉe ĉiuj uzantaj ĝin [5]; nur en la unu domo, kiu staris kontraŭ la loĝejo de la […] scienculo, estis tre silente [6]; objektoj, kiuj ne estas esence ligitaj inter si kaj ne prezentas kune ian unu ideon [7]; koncerne la du kolonojn, la unu maron kaj la bazaĵojn [8]; unucela klopodo.

3.

(nedifina pronomo)
Kp iu²: la pli juna […] estis […] unu el la plej belaj knabinoj [9]; el ŝiaj multaj infanoj unuj estas bonaj kaj aliaj estas malbonaj [10]; ĉia perfortaĵo de unuj regnanoj kontraŭ aliaj restas ĉiam perfortaĵo [11]; unuj objektoj venis en unujn manojn, aliaj en aliajn manojn [12]; ili kuris la unuj post la aliaj.

Rim.: Male ol la numeralo unu¹, la pronomo unu havas regulajn fleksiojn plurnombre: unuj, unujn; sed escepte ĝia akuzativo ununombra kutime egalas nominativon; kp: unujn mi renkontis en Londono, aliajn en Parizo; sed: unu mi renkontis en Londono, alian en Parizo; unu (t.e. unun) el viaj fratoj lasu ĉe mi [13]. Tiu escepto estas ŝuldata al tio, ke ofte malfacilas distingi la pronomon unu disde la numeralo; tamen sporade (kvankam tre malofte) la logika formo tamen aperas, ankaŭ ĉe la bonaj aŭtoroj: la homo ricevas ŝarĝojn unun post alia [14]; Johano Paŭlo la Dua denove uzis Esperanton kiel unun el la pluraj lingvoj de sia tradicia beno [15]. Antentindas, ke en iuj tiaj pronomaj roloj povas aperi ankaŭ aliaj numeraloj: Mi morthakis per sabro du, kaj du duele; || Unun mi ekbruligis en ligna kabano, || Kiam ni Koreliĉojn kun Rimŝa invadis [16] ‐ tamen nur „unu“ norme posedas fleksiojn plurnombrajn, estante kutime difekta ununombre. [Sergio Pokrovskij]

4.

(determinilo)
Duondifina determinilo, esprimanta „specifecon“ (termino lingvoscienca), t.e. ke temas pri persono aŭ objekto fiksita, tute specifa, sed kies precizan identon oni ne scias aŭ ne volas indiki; ofte uzata por enkonduki en rakonton novan rolulon aŭ cirkonstancon: unu vidvino havis du filinojn [17] (temas pri certa konkreta vidvino; kp la plene nedifinitan „vidvinon kaj orfon ne premu“, kiu celas ne iun specifan, sed ĉian ajn vidvinon); en unu tago, kiam ŝi estis apud tiu fonto [18] (kp la ĝenerale nedifinitan „en varmega tago mi amas promeni en arbaro“). certa⁴, iu ³

Rim. 1: Pliparto da lingvoj kiuj ne havas artikolojn (ekzemple la rusa, Latino, la suoma) normale markas specifecon, kaj normale ne markas la nedifinitecon. Male, la lingvoj posedantaj nedifinan artikolon kutime konfuzas tiujn du determinojn; sekve, iuj gramatikoj kaj multaj okcidentaj esperantistoj konsideras tian uzon de unu „malfacile komprenebla“ kaj evitinda aŭ arkaika PIV2. Vd en PAG pri „duondifina determino“ kaj en la studaĵo pri la artikolo [19]. [Sergio Pokrovskij]

Rim. 2: Ankaŭ en ĉi tiu signifo oni evitas la akuzativan formon unun, kaj eĉ la plurnombran formon unuj; anstataŭe oni preferas uzi la sinonimon certa(j)(n)⁴. [Sergio Pokrovskij]

Estanta antaŭ ceteraj samspecaj objektoj.

a)

Laŭ la spaco: la unua vico en la teatro^B ; la unua ĉapitro de libro; loĝi sur la unua etaĝo.

b)

Laŭ la tempo: unua venis, unua prenis ^PrV ; oni ne forgesas facile sian unuan amon [20]; la sennuba idilio de […] ŝia unua juneco ^Marta ; li la unua potence skuis la mondon por nia ideo^Z . frua

c)

Laŭ la rango: li estas la unua en sia klaso; tiel la lastaj estos unuaj kaj la unuaj estos lastaj [21].

1.

En la unua loko; antaŭ ĉio alia, prioritate: unue mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al mi; due mi dankas vin por la prunto [22]; foriru, unue paciĝu kun via frato, kaj poste venu kaj prezentu vian oferon [23]; eligu unue la trabon el via okulo, kaj tiam vi klare vidos, por eltiri la lignereton el la okulo de via frato [24]; la ĉefa merito de fratoj Grimm estas unue, ke ili sukcesis kolekti tiel grandan nombron da fabeloj, kaj due, ke ili efektive kolektis ilin [25]; kiu venis unue, muelas pli frue ^PrV .

2.

Unuafoje, unuamomente: pasis jam ĝuste tridek jaroj de la momento, kiam Esperanto unue aperis antaŭ malgranda rondo da amikoj [26]; kiam Fernando ricevis tiun leteron, kiu estis nek subskribita nek eĉ manuskripta, li unue miregis, ne komprenante [27]; fenomeno, kiu unue ŝajnis tute ne akordigebla kun ĉiuj fiziologiaj kaj naturaj leĝoj [28].

1.

Abstrakta kvanto, konsiderata kiel la elementa nombro, kiu servas por formi la ceterajn: la deko konsistas el dek unuoj^B ; skribi ciferon en la kolono de la unuoj; ne estimante apartajn unuojn, ni neniam venos al grandaj nombroj^Z . guto, n-uma prezento.

2.

Mezurunuo: la Internacia Sistemo de unuoj; unu astronomia unuo, kies simbolo estas au, estas la averaĝa distanco inter la Suno kaj la Tero ^Kosmo ; tempunuo.

3.

[29] Neŭtra elemento rilate al multiplike signata operacio.

Rim.: Tiun terminon subtenas nerekte ankaŭ [30], kiu tamen konservas por ĝi la nematematikan difinon, troveblan jam en PIV1. Multaj aliaj fontoj uzas ĉi-sence nur neologismon „unito“ (ekz-e [31]), kies avantaĝon ni tamen ne kapablas vidi.

Kio estas unu afero, tutaĵo: la historio pri Babelo estas konata: ekaŭdiĝis pli kaj pli da lingvoj […] kaj la homaro, kiel kolektiva unuaĵo, paŝon post paŝo disiĝis [32]; la kosma unuaĵo [33].

1.

Eco de tio, kio estas nur unu: la dogmo pri la unueco de Dio.

2.

Karaktero de tio, kies ĉiuj partoj kunligiĝas por konsistigi nur unu tuton: la unueco estas la plej grava principo de internacia lingvo; unueco donas fortecon ^PrV ; romano, kiu havas unuecon (komponi); rompi la ŝtatan, nacian unuecon.

(tr)

1.

Kunigi plurajn objektojn en unu tuton: la animo estas unuigita kun la korpo; unuigi la fortojn^B ; ŝi unuigis en si la ĉarmon kaj la saĝon.

2.

Kunigi per politika, religia, komerca aŭ simila ligo: la unuigita reĝlando de Granda Britujo kaj Irlando; la unuigitaj ŝtatoj de Norda Ameriko (Usono); ni ĵuris labori por reunuigi l' homaron [34]. kunfandi, kunmiksi

(ntr)

1.

Kuniĝi en unu tuton: la oksigeno unuiĝas kun hidrogeno por naski akvon.

2.

Kuniĝi per politika aŭ simila ligo: proponi al ĉiuj amikoj de interpopola justeco unuiĝi en apartan grupon [35]; la Poŝta unuiĝo; tio alkondukos eble al la unuiĝo de la homaro [36]. akordiĝi, asocio, ligo, societo

1.

Kuniĝo al unu tuto: ni disiĝis en paco kaj amo, same ni renkontos unu la alian antaŭ Dio... […] ― ekzistas do sur la tero tiaj poemoj ― tiaj unuiĝoj kaj rememoraĵoj... [37]; inter la esperantistoj troviĝas personoj, kiuj […] revas, ke [Esperanto] alkondukos eble al unuiĝo de la homaro [38]; slavofiloj […] oni nomis en Rusujo la partianojn de l’ unuiĝo de ĉiuj slavaj popoloj [39]; post dekkvar jaroj de senfrukta unuiĝo, iliajn dezirojn fine estis realiginta la nasko de filino [40]; Zalmuna forte penis imagi ian ekstazon, kiun ŝi sentos […] antaŭ la statueto de la amata diino, kaj ĉe la penso pri baldaŭa unuiĝo kun ŝi [41]; kion ŝi pensas: […] la unuiĝo de la animoj, el kio ŝi plue opiniis, ke laŭ tio la vorto „animo“ signifas la seksajn organojn [42].

2.

Kuniĝo pro komuna politika celo: armita unuiĝo de nobelaro [43]; Unuiĝo de Instruistoj organizis la unuajn oficialajn kursojn de Esperanto [44]; Unuiĝo Internacia de Marionetistoj [45]; oni proponis la starigon de Internacia Unuiĝo de Esperantistaj Societoj, kiel nura federacio, kun la CO kiel sidejo [46]. asocio¹, ligo², societo¹

Unuaj produktoj de tero aŭ bestoj en la sezono: kiel unuaaĵon el via pasto alportu oferdone kukon [47].

Unua rango: li ne povas doni la unuaecon al la filo de la amata [48].

Homo el la unua rango: ve […] al la eminentuloj de la unuauloj inter la nacioj […] [49]! elito

Unuaaĵo: faru honoron al la Eternulo […] el la unuavenaĵo de ĉiuj viaj rikoltoj [50].

(p.p. ringo) Posedanta unuon.

^MatVort

La komplekso `i`.

Plureco, diseco, malsameco de konsisto, de opinioj...: unueco estas forteco kaj malunueco estas malforteco [51]. bunteco², heterogeneco, malkonkordo

Difinita kvanto elektita por taksi per komparo samspecajn kvantojn, kalkulante, kiomoble ili enhavas tiun kvanton aŭ frakcion da ĝi: la metro estas la universala mezurunuo de la longo; bekerelo estas la mezurunuo de radioaktiveco [52].

mezurunuoj

Mezurunuo, servanta por kalkuli monon: komuna monunuo inter 12 el la landoj, apartenantaj al la komunumo [53]; la efikoj de stabila monunuo je la ekonomia vivo estas okulfrapaj [54]; ne eblus prezenti la monunuon stelo sen mallonge skizi la historion de Universala Ligo – la Esperanto-asocio, kiu lanĉis ĝin [55].

monunuoj

Subunuo de monunuo: soldo estas malnova franca mona subunuo.

Pluraj: pli ol unu viro forlasis altan rangon por virino [56].

Ono de mezurunuo: centimetro estas subunuo de metro; metro estas subunuo de kilometro.

Mezurunuo, kiu estas oblo de la baza: kilometro estas superunuo de metro.

(frazaĵo)

Unu agante aŭ efikante al iu alia same, kiel tiu al la unua; reciproke: ne malprofitigu unu la alian [57]; du knaboj jam ĉirkaŭprenas unu la alian [58]; ili diris unu al la alia: kial ni sidas ĉi tie, ĝis ni mortos [59]? ĉiuminute oni penis korekti unu la alian [60]; apogante sin reciproke unu al la alia ^Marta . inter si

Sinsekve, laŭvice, unuope laŭ la tempo: festoj kaj baloj sekvis unu post la alia [61]; tiuj ĉi vortoj estis kreataj unu post unu, laŭ la kreskanta bezono [62].