^*san/a ^UV

1.

[san.0a.bonfarta]

Havanta korpon, organaron, menson, kiuj bone kaj normale funkcias: se mi estus sana, mi estus feliĉa [1]; ili estis junaj kaj sanaj, bone elkreskintaj kaj kun fortaj membroj [2]; dormu nun, fariĝu freŝa kaj sana [3]; li fariĝis sana kaj vigla [4]; [oni preĝu, ke] en korpo sana estu menso sana; [5] (figure) Esperanto sane eltenis ĉiujn ventojn kaj puŝojn [6]; (figure) tio malpermesas al la lingvo libere kaj sane disvolviĝi [7].

2.

[san.0a.saniga]

Sanfavora: el la tuta bestaro nenia speco da bestoj manĝas bakitan panon, [pro kio iu] venis al la logika konvinko, ke ĝi ne estas sana kaj bongusta, kaj komencis sin nutradi je kampaj herboj kaj kruda viando [8]; transdoni sanan, puran frukton [9]; la receptoj en ĉi tiu verketo estas bona bazo por sana nutrado [10].

3.

[san.0a.sanrilata]

Rilata al saneco, al konservado de saneco: klerigadaj kaj sanaj servoj [11]; la buĝeto inkluzivas novajn kostojn, kiel sana kaj pensia asekuroj [12].

4.

[san.0a.instruo]

Karakterizanta instruon, kiu certigu ekvilibran, bone funkciantan socion: konservu la modelon de sanaj vortoj, kiujn vi aÅ­dis de mi, en fido kaj amo [13]; venos tempo, kiam oni ne toleros la sanan instruon [14]; li povu admoni pri la sana doktrino [15]; la maljunuloj estu sobraj, seriozmienaj, prudentaj, sanaj en la fido, en amo en pacienco [16]; albanoj devas fari plejeblon por plibonigi sian imagon je la okuloj de la mondo, evitante kian ajn eksceson, konforme al sia sana kaj pozitiva morala tradicio [17].

[san.0o.MED]

Stato de iu aŭ io sana, en bonfarto: sano estas pli valora ol oro; juna knabino kun lumantaj okuloj, kun la brilo de saneco sur la vangoj [18]; Dio donu al vi plenan sanecon [19]! sanosubtenanta ridado ^EE ; nenio pli grandan mizeron prezentas, ol se sano mankas kaj ŝuldoj turmentas ^PrV ; taksi la sanon ni lernas en malsano ^PrV ; trinki pro ies sano ^PrV ; ĝi estu por vi al sano ^PrV .

[san.0iga.MED]

Favora por la sano, taŭga por subteni la bonfarton: maldolĉa por la lango, sed saniga por la sango ^PrV ; ĝoja koro estas saniga [20]; sanigaĵo malbongusta, sed efiko plej ĝusta ^PrV ; ĉinoj subtaksas lakton kaj sin turnas al sanigaj produktoj enhavantaj kalcion [21]; la aŭtorino asertas pri la enhavo kaj saniga efiko de la ingrediencoj, kiujn ŝi uzas [22]. higiena

(tr)

[san.0igi.MED]

Sukcese kuraci, meti iun en sanan staton: li sanigas la korprematojn kaj bandaĝas iliajn vundojn [23]; oni alportu dispremitan figon kaj metu sur la ŝvelaĵon, kaj li estos sanigita [24]; li kiel febro mian sangon batas... vi devas min sanigi ^Hamlet ; silentu, respondis Sankta Petro, mi povas ne nur sanigi la malsanulojn, sed ankaŭ revivigi mortintojn [25]; Paŭlo eniris, kaj preĝis, kaj, metinte la manojn sur lin, sanigis lin [26].

[san.0ilo.MED]

Kuracilo: en 2000-jara ĉina medicina teksto legeblas pri kanabo kiel sanilo kontraŭ reŭmatismo kaj malario [28]; vi trovis la malsanon, vi serĉos sanigilon kaj aplikos ĝin [29]; mi esploru, kio estas la kaŭzo de la malsano […] kaj kiu sanigilo kontraŭ tio ekzistas [30].

[san.mal0a.MED]

(pri organismo aŭ parto de ĝi) Suferanta misfunkciadon de siaj organoj: li estas morte malsana, li ne vivos pli, ol unu tagon [31]; venigu la kuraciston, ĉar mi estas malsana [32]; La okuloj de Lea estis malsanaj [33]; [li] havis malsanajn piedojn [34]; la anim’ malsana ^Hamlet ; kuŝiĝu en vian liton, kaj ŝajnigu vin malsana [35]; li estas senespere malsana, kaj savi lin povas nur ia miregindaĵo ^DL ; li kliniĝis ame super ĝia korpo malsana, venenita ^VivZam ; la duone acida, duone apatia mieno montris homon ĥronike malsanan ^IK ; cerbomalsana; oni uzis tiucele eĉ malsanajn bestojn, interalie ŝafojn, kiuj mortis pro ŝafofrenezo“ [36]; ĉiu kvara arbo en Eŭropo estas malsana [37]; malsaneca paleco; premsonĝo aŭ malsana fantazio [38]; (figure) tiu okazo malsanigis nian financan staton; (figure) komenci sanigi sian ege malsanan ekonomion [39].

[san.mal0o.MED]

Stato de iu aŭ io malsana; malbonfarto: post infekta malsano oni ofte bruligas la vestojn de la malsanulo [40]; malsano de gorĝo; Li pardonas ĉiujn viajn pekojn, Li sanigas ĉiujn viajn malsanojn [41]. por longa malsano kurac' estas vana ^PrV ; lia malsano estis tre forta, tiel, ke li tute ĉesis spiri [42]; ĉe tiu ĉi malsano unu horo povas decidi inter vivo kaj morto ^FK ; tiu ĉi banejo estas vere por mia malsano la plej helpa ^DL ; atakitaj de mara malsano ^FK ; alpistoj, bezonantaj medicinan priservadon rezulte de altecmalsano [43]; malsano de moderna japana socio estas tuberkulozo [44]; gripo (influenco) estas al ĉiu konata malsano [45]; kiom danĝera vere estas la nova grava malsano „netipa pneŭmonio” [46]; ĉiutage homoj kolapsas pro kormalsano [47]; pacientoj kadre de la ŝtata malsanasekuro ĝuas kontentigan medicinan servon [48]. malsanoj

Kiu ofte kaj facile malsaniĝas: estis malfacile rekoni en ŝi la antaŭan malsaneman, palan Malanja'n ^FK ; freŝa sango venas en la malsanemajn, sangomankajn familiojn de la urbo ^FK ; ŝia patrino ankaŭ estas malsanema kaj, por diri la veron, virino kapricema kaj malpacema ^Marta ; [li estis] iom pli malsanema ol aliaj maljunuloj [50]; malsanema korpo bezonas nur malgrandan puŝon de ekstere por fali en malsanon [51].

Kaŭzanta malsaniĝon: la malsaniga laboro daŭris, min profunde konsumante [52]; manĝi malsanigajn manĝaĵojn [53]; plej grandan parton de tiu malsaniga mikropolvo (ĉiujare […] mortas pluraj dekmiloj da homoj pro ĝi) kaŭzas dizeloj [54].

(ntr)

[san.mal0igxi.MED]

Eksperti korpan aŭ spiritan misfunkciadon: en sia maljuneco li malsaniĝis je siaj piedoj [55]; ŝi malsaniĝis, kaj mortis [56]; [la] patro serioze malsaniĝis [57]; malsaniĝi je la lepro [58]; la soldatoj komencis malsaniĝi je disenterio kaj je inflamo de l' palpebroj [59]; de rigardo tro alta malsaniĝas okulo ^PrV ; en 1918 kaj 1919, kiam en la mondo malsaniĝis je gripo ĉirkaŭ 500 milionoj da homoj, el kiuj 20 milionoj mortis [60]; malsaniĝas pro kancero ankoraŭ triono de la viroj kaj kvarono de la virinoj antaŭ la 75a jaro [61].

[san.mal0ulejo.MED]

Granda, ordinare publika kuracejo kun ekipaĵoj kaj oficantaj medicinistoj: oni venigis ŝin en la malsanulejon de la malriĉulejo, kie ŝi mortis [62]; antaŭ sia morto li malsaniĝis kaj oni lin sendis en la malsanulejon ^FK ; nia fidela servanto mortis en la malsanulejo ^DL ; la ebriuloj estos veturigitaj aŭ al policejoj aŭ al malsanulejoj [63]; Natalia estis flegistino en la urba malsanulejo [64]; la konstruado de lernejoj, malsanulejoj kaj pontoj kondukis al la estigo de modesta bonstato [65]. hospitalokliniko, polikliniko, lazareto, sanatorio

1.

[san.re0igi.MED]

Redoni la sanon al iu, sukcese kuraci: oni alkondukis al li ĉiujn malsanulojn, malfortigitajn de diversaj malsanoj kaj turmentoj, demonhavantojn, epilepsiulojn, kaj paralizulojn, kaj li resanigis ilin [66]; la tempo resanigas ĉion [67]; neresanigebla vundo [68].

2.

[san.re0igi.organizon]

(figure) Reformi misfunkciantan organizaĵon: resanigi la entreprenon [69]; resanigi la ŝtaton [70].

[san.re0igilo.MED]

Kuracilo: muziko estas resanigilo [71]; (figure) kelkaj Usonanoj pensas ke Donald Trump estas la resanigilo por la malsano de avareco kaj korupteco [72].

[san.re0igxi.MED]

Retrovi la sanon post misfarto: resaniĝi de rabio [73]; dispremitan figon […] oni alportis kaj metis sur la ŝvelaĵon, kaj li resaniĝis [74]; ne perdu la esperon, sinjorino, li diris milde, la infano povas resaniĝi ^Marta ; ĝis la edziĝo venos resaniĝo ^PrV .

[san.flavmal0o.MED]

Akra inflamo de la hepato, unu el kies simptomoj estas flaviĝo² de la haÅ­to, mukozoj kaj okuloj: „estas ĉi tie kamparano, kiu estas malsana je iktero...“ ‐ „tio estas je flavmalsano?“ [75]; en 1822 epidemio de flavmalsano en Novjorko instigis la loĝantaron eskapi al loko kun pli sana aero [76]; ĉu tio estas flavmalsano, aÅ­ ftizo? [77].

[san.mankomal0o.MED]

Malsano kaŭzata de malsufiĉo de vivnecesa substanco: homo […] povas suferi de mankomalsano, kaŭzita de deficito de proteinoj, de vitaminoj aŭ de mineraloj [78].

[san.marmal0o.MED]

Naŭzo kiun oni povas senti pro la ruliĝo de ŝipo: estas bona kontraŭ la marmalsano, se oni havas ŝtalan stomakon [79]; Mooney, kiu devenis de la Orkadoj, rapide rezignis kaj elŝipiĝis en Madejron pro kronika marmalsano [80]; dum la unuaj simptomoj de la marmalsano, oni fajfas pri la haveno, ĉar oni deziras morti surloke [81].

[san.mensmal0o.MED]

Nenormala funkciado de racio, humoro aŭ alia mensaĵo: honorata psikologo, kiu sukcesas konvinki la familianojn, ke vegetarismo ne estas mensmalsano [82]; ili postvivas multe pli gravajn vundojn, ekzemple membrojn amputitajn kaj traŭmatajn brulvundojn, mensaj malsanoj ankaŭ estas kompensataj [83]; post la diagnozo „nekuracebla mensmalsano“ li pasigis la reston de sia vivo en la domo de lignaĵisto [84]; Lorenzo Celsi mortis, oficiale frapita de mensmalsano sen pluaj difinoj [85].

[san.mensmal0ulo.MED]

Homo, kiu anime ne bone fartas, ne sane rezonas, sentas...: se homoj vomas kaj abomenas la religiojn, kaj eĉ Dion, tio estas ĝuste pro tiaj ekscesoj de religiuloj sencerbaj kaj senkoraj, de mensmalsanuloj, kiuj pensas nur per siaj tripoj [86]; servoj por mensmalsanuloj estas nesufiĉaj [87]; ni ne rajtas forstreki la krimegon kiel misfaron de mensmalsanulo, Breivik estas produkto de politika medio kun longa historio [88].

[san.MOS0o.MED]

Speciala organizaĵo de Unuiĝintaj Nacioj por kontraŭbatali epidemiojn kaj por plibonigi higienon kaj sanon: Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) en sia lastatempa raporto deklaris, ke la proverbo „ĉiutage unu glason da biero kaj la kuracistoj estos superfluaj“ havas nenian sciencan bazon [89]. Monda Organizaĵo pri Sano jam plurfoje devis korekti indikojn, statistikojn kaj prognozojn pri sarso [90]; ili postulas […] ne plu reklami por energiriĉaj nutraĵoj, kiel tion rekomendas Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) [91].